‘‘กุกฺกุจฺจายิตฺวา กโรตี’’ติ อิมินา กุกฺกุจฺจสทฺทสฺส นามธาตุํ ทสฺเสติฯ ‘‘ทิวา จ รตฺโต จา’’ติ อิมินา อภิณฺหํ อาสววฑฺฒนํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ เตสุ วิภงฺคกฺขนฺธเกสุฯ

อิติ ทุกวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตาฯ

เอกุตฺตริกนโย ติกวารวณฺณนา

[323] ติเกสุ ภควติ ติฏฺฐนฺเต ยํ อาปตฺติํ อาปชฺชติ, สา อาปตฺติ อตฺถีติ โยชนาฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ปเทสุฯ วิตฺถารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ติเกสุ, วิตฺถาโร เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ โลหิตุปฺปาทาปตฺตีติ อนุโลมปาราชิกาปตฺติฯ ‘‘อาวุโสวาเทนา’’ติ ‘‘อาวุโส’’ติ โวหาเรนฯ โวติ ตุมฺเหหิฯ

กาเลติ ปุเรภตฺตกาเลฯ วิกาเลติ ปจฺฉาภตฺตกาเลฯ อวเสสํ อาปตฺตินฺติ สมฺพนฺโธฯ ทสวสฺโสมฺหีติ อหํ ทสวสฺโส อมฺหิฯ นโวติ ปญฺจวสฺสอปริปุณฺโณฯ มชฺฌิโมติ ปญฺจวสฺสโต ปฏฺฐาย ยาว ทสวสฺสอปริปุณฺโณฯ กุสลจิตฺโต อาปชฺชตีติ กุสลจิตฺโต หุตฺวา อาปชฺชติฯ อพฺยากตจิตฺโตติ สุปนฺตสฺส ภวงฺคจิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยนฺติ อาปตฺติํฯ สพฺพนฺติ อาปตฺติํ, อาปชฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ ทุกฺขเวทนาสมงฺคี หุตฺวา อาปชฺชตีติ โยชนาฯ ยนฺติ อาปตฺติํฯ

ตโย ปฏิกฺเขปาติ เอตฺถ ปฏิกฺเขปสฺส สามิกํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต’’ติฯ กิเลสสลฺเลขนกปฏิปตฺติยาติ กิเลสํ สลฺลิขติ ตนุํ กโรตีติ กิเลสสลฺเลขนกา, สาเยว ปฏิปตฺติ กิเลสสลฺเลขนกปฏิปตฺติ, ตายฯ

ปริสํ อุปฏฺฐาเปนฺโต พาโลติ สมฺพนฺโธฯ ปริสํ อุปฏฺฐาเปนฺโต ปณฺฑิโต จาติ สมฺพนฺโธฯ อวเสสํ อาปตฺตินฺติ โยชนาฯ กาเฬติ กาฬปกฺเขฯ ชุณฺเหติ ชุณฺหปกฺเขฯ

กตฺติกปุณฺณมาสิยาติ ปจฺฉิมกตฺติกปุณฺณมาสิยาฯ กุรุนฺทิยํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ สุวุตฺตการณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จาตุมาส’’นฺติอาทิฯ หีติ ยสฺมา, ปริเยสนฺโต จ นิวาเสนฺโต จ ภิกฺขูติ โยชนาฯ

วตฺถุนฺติ เมถุนธมฺมาทิวตฺถุํฯ

ปฏิจฺฉาเทติ เอตายาติ ปฏิจฺฉาทีติ กรณตฺโถปิ ยุชฺชติฯ วิตฺถารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทฺวารํ ปิทหิตฺวา’’ติอาทิฯ เอตเทวาติ ปริกมฺมเมวฯ อุภยตฺถาติ อุภเยสุ ชนฺตาฆรปฏิจฺฉาทิอุทกปฏิจฺฉาทีสุฯ สพฺพนฺติ อขิลํ ปริกมฺมาทิํฯ นิยฺยนฺตีติ นิลียิตฺวา ยนฺติฯ อิมินา วหนฺตีติ เอตฺถ วหธาตุ คตฺยตฺโถติ ทสฺเสติฯ อพฺภมหิกาธูมรชราหุวิมุตฺตนฺติ อพฺเภน จ มหิกาย จ ธูเมน จ รเชน จ ราหุนา จ วิมุตฺตํฯ เตสูติ อพฺภาทีสุฯ ตถาติ ยถา จนฺทมณฺฑลํ วิโรจติ, ตถา สูริยมณฺฑลํฯ

กรณีเยน หุตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ

กปฺเปนฺโตติ กโรนฺโตฯ อาคนฺตุโก อาปชฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ อนชฺฌิฏฺโฐติ อนชฺเฌสิโต หุตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ติณวตฺถารกสมเถ กาเยน วุฏฺฐาติ กายสามคฺคิยา ทานตฺตาฯ

อาคาฬฺหาย เจเตยฺยาติ อาคาฬฺหสทฺโท ทฬฺหปริยาโยติ อาห ‘‘ทฬฺหภาวายา’’ติฯ อา ภุโส คาหิยเต อาคาฬฺโห, คาฬฺโห พาฬฺโห ทฬฺโหติ อตฺถโต เอกํฯ เจเตยฺยาติ ปกปฺเปยฺยฯ น ปูรยโตติ น ปูรยนฺตสฺสฯ อลชฺชี จ โหติ พาโล จ อปกตตฺโต จาติ เอตฺถ พาลมตฺตอปกตตฺตมตฺเตน กมฺมํ น กาตพฺพํ, อาปตฺติวเสเนว ปน กาตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พาโล’’ติอาทิฯ ตตฺถ พาโล น ชานาตีติ สมฺพนฺโธฯ อยนฺติ พาโลฯ เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน อชานนมตฺเตนฯ พาลภาวมูลกํ อาปตฺตินฺติ สมฺพนฺโธฯ ทฺเว อาปตฺติกฺขนฺเธติ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสวเสน ทฺเว อาปตฺติราสโยฯ เตสนฺติ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ, กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ

กายิโก ทโว นามาติ กายิโก ปริหาโส นามฯ

มุขาลมฺพรกรณาทิเภโทติ มุเขน อาลมฺพรนามกตูริยกิจฺจสฺส กรณาทิเภโท ฯ ทฺวีหิปิ ทฺวาเรหีติ กายวจีวเสน ทฺวีหิปิ ทฺวาเรหิฯ กายทฺวาเร ปญฺญตฺตสิกฺขาปทวีติกฺกโมติ กายทฺวาเร ปญฺญตฺตสฺส กายสํสคฺคาทิสิกฺขาปทสฺส วีติกฺกโมฯ วจีทฺวาเร ปญฺญตฺตสิกฺขาปทวีติกฺกโมติ วจีทฺวาเร ปญฺญตฺตสฺส ทุฏฺฐุลฺลวาจาทิสิกฺขาปทสฺส วีติกฺกโมฯ กายิเกน อุปฆาติเกนาติ เอตฺถ อุปฆาติกํ นาม อสิกฺขนนฺติ อาห ‘‘อสิกฺขเนนา’’ติฯ กสฺมา อสิกฺขนํ อุปฆาตํ นามาติ อาห ‘‘โย หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ โยติ ปุคฺคโลฯ ตนฺติ กายทฺวาเร ปญฺญตฺตสิกฺขาปทํฯ นนฺติ เอวเมวฯ หิ ยสฺมา อุปฆาเตตีติ สมฺพนฺโธฯ เวชฺชกมฺเมน สมนฺนาคโตติ สมฺพนฺโธฯ สาสนอุคฺคหณอาโรจนาทินา วาจสิเกน มิจฺฉาชีเวนาติ โยชนาฯ

‘‘มา ภณฺฑนํ กรี’’ติ อิมินา ‘‘มา’’ติ ปฏิเสธสฺส ‘‘กรี’’ติ ปาฐเสเสน สมฺพนฺธิตพฺพภาวํ ทสฺเสติฯ น โวหริตพฺพนฺติ เอตฺถ วิปุพฺพอวปุพฺพ-หรธาตุ กถนตฺโถติ อาห ‘‘น กิญฺจิ วตฺตพฺพ’’นฺติฯ หีติ สจฺจํฯ พีชนคฺคาหาทิเกติ อาทิสทฺเทน ธมฺมชฺเฌสนาทิํ สงฺคณฺหาติฯ โอกาสกมฺมํ กาเรนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘โอกาส’’นฺติ จ ‘‘โอกาสกมฺม’’นฺติ จ สทิสนฺติ อาห ‘‘โอกาสํ กาเรนฺตสฺสา’’ติฯ น อาทาตพฺพนฺติ น คณฺหิตพฺพํฯ ตเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยตฺถ คเหตฺวา’’ติอาทิฯ

ยนฺติ วินยํฯ โสติ ภิกฺขุฯ โสติ วินโยฯ ตสฺสาติ ภิกฺขุสฺสฯ อิทนฺติ กมฺมํฯ อญฺญํ ปุจฺฉาติ มยา อญฺญํ ภิกฺขุํ ปุจฺฉาหีติ โยชนาฯ อิตีติ เอวํฯ โสติ ตีหงฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุฯ อสฺสาติ ตีหงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺสฯ น สากจฺฉิตพฺโพติ น สห กเถตพฺโพฯ

‘‘ลทฺธิ’’นฺติ อิมินา อิทมปฺปหายาติ เอตฺถ อิทํสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติฯ ‘‘อวิชหิตฺวา’’ติ อิมินา หาธาตุ ตฺวาปจฺจโยติ ทสฺเสติฯ สุทฺธํ พฺรหฺมจารินฺติ เอตฺถ สพฺพถา กิเลสสุทฺโธ ขีณาสโวว คเหตพฺโพติ อาห ‘‘ขีณาสวํ ภิกฺขุ’’นฺติฯ ‘‘ปาตพฺยภาว’’นฺติ อิมินา ปาตพฺยตนฺติ เอตฺถ ตาปจฺจโย ภาวตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติฯ

‘‘ปฏิเสวน’’นฺติ อิมินา ปาตพฺยสทฺโท ยถากามปริภุญฺชนตฺโถติ ทสฺเสติ ฯ คติวิโสธนนฺติ ทุคฺคติโต สุคติยา วิสุชฺฌนํ ฯ ‘‘อกุสลานิ เจว มูลานิ จา’’ติ อิมินา อกุสลสทฺทสฺส จ มูลสทฺทสฺส จ ตุลฺยาธิกรณภาวํ ทสฺเสติฯ ตสฺมา อกุสลสงฺขาตานิ มูลานิ อกุสลมูลานีติ ตุลฺยาธิกรณสมาโส กาตพฺโพฯ ทุจฺจริตานีติ เอตฺถ ทุสทฺทสฺส ทุฏฺฐุวิรูปตฺถภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทุฏฺฐุ จริตานิ, วิรูปานิ วา จริตานี’’ติฯ วิรูปานีติ วิการสภาวานิฯ ‘‘กรณภูเตนา’’ติ อิมินา ‘‘กตฺตุภูเตนา’’ติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปติฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ขนฺธเกฯ

อิติ ติกวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตาฯ

เอกุตฺตริกนโย จตุกฺกวารวณฺณนา

[324] จตุกฺเกสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ ติณวตฺถารกสมถฏฺฐานนฺติ ติณวตฺถารกสมเถน อธิกรณวูปสมิตฏฺฐานํฯ ปรสฺส กมฺมวาจายาติ ปรสฺส กรณภูตาย กมฺมวาจายฯ ตโตติ จตุกฺกโตฯ ปเรสูติ อญฺเญสุ จตุกฺเกสุ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ ตเมวาติ กายทฺวาริกเมวฯ ปุน ตเมวาติ วจีทฺวาริกเมวฯ อาปชฺชิตพฺพาปตฺติญฺจ สหาคารเสยฺยาปตฺติญฺจาติ โยชนาฯ ชคฺคนฺโตติ ชาครนฺโตฯ

อจิตฺตโก อาปชฺชติ นามาติ ‘‘อจิตฺตโก ภิกฺขุ อาปชฺชติ นามา’’ติ วา ‘‘อจิตฺตโก หุตฺวา อาปชฺชติ นามา’’ติ วา โยชนา กาตพฺพาฯ สภาคนฺติ วตฺถุสภาคํฯ ตญฺจาติ อญฺญตรํ ตญฺจ อาปตฺติํฯ อิตีติ เอวํฯ

กมฺเมนาติ สมนุภาสนกมฺเมนฯ กมฺเมน วุฏฺฐาตีติ กมฺเมน เอว วุฏฺฐาติฯ

โสติ คิหิปริกฺขาโร, อาหโฏ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ อวาปุรณนฺติ กุญฺจิกํฯ อนฺโตติ ภณฺฑาคารสฺส อนฺโตฯ